(Ενότητα 5) - Λήψη Αποφάσεων

ΕΚΔΔΑ 98 5. Λήψη Αποφάσεων Σκοπός της θεματικής ενότητας Ο σκοπός της θεματικής ενότητας «Λήψη Αποφάσεων» είναι η ανάπτυξη γνώσεων, δεξιοτήτων και στάσεων που απαιτούνται για τη λήψη αποτελεσματικών, ηθικών και τεκμηριωμένων αποφάσεων για την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας. Μέσα από την εξερεύνηση εργαλείων, τεχνικών και προσεγγίσεων, οι επιμορφωνόμενοι/ες θα ενισχύσουν την ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν τις σύνθετες προκλήσεις του Δημόσιου Τομέα, να αξιοποιούν τις ευκαιρίες, να διαχειρίζονται τους κινδύνους και να προάγουν τη συλλογική και δημιουργική σκέψη κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης. Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα Με την ολοκλήρωση της θεματικής ενότητας οι επιμορφωνόμενοι/ες θα είναι σε θέση να:  κατανοούν τη σημασία της λήψης αποφάσεων για την προσαρμογή σε αλλαγές και την αντιμετώπιση προκλήσεων,  περιγράφουν το ρόλο της ηθικής και των αξιών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων,  αναγνωρίζουν και να αξιολογούν τα κατάλληλα εργαλεία που απαιτούνται για τη λήψη αποφάσεων,  αναλύουν τις διάφορες επιλογές και τις συνέπειές τους, εκτιμώντας τον βαθμό κινδύνου και εξετάζοντας τις πιθανές επιπτώσεις,  αναπτύσσουν την ικανότητα να επιλέγουν την κατάλληλη λύση μεταξύ των διαθέσιμων επιλογών,  αναλύουν και να αξιολογούν το αποτέλεσμα των αποφάσεων, αναζητώντας πιθανές βελτιώσεις και να μαθαίνουν από τα λάθη,  αναγνωρίζουν και να αποφεύγουν τα συνηθέστερα σφάλματα κατά τη λήψη αποφάσεων,  χρησιμοποιούν το δέντρο αποφάσεων ως γραφική αναπαράσταση των επιλογών και των πιθανών αποτελεσμάτων στη λήψη αποφάσεων,  εντοπίζουν τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία καθώς και τις ευκαιρίες και τις απειλές με τη χρήση του μοντέλου SWOT,  δημιουργούν δράσεις συνδυάζοντας δυνατά, αδύνατα σημεία με ευκαιρίες και απειλές με το μοντέλο TOWS,  προάγουν διαφορετικές προσεγγίσεις και σκέψεις σε μια κατάσταση λήψης αποφάσεων με τη χρήση του μοντέλου «τα έξι καπέλα σκέψης». ΕΚΔΔΑ 99 Λέξεις κλειδιά: Λήψη αποφάσεων, ηθική και αξίες, στάδια λήψης αποφάσεων, καθεστώς βεβαιότητας, συνθήκες αβεβαιότητας, διακινδύνευση, δέντρο αποφάσεων, ανάλυση SWOT, μοντέλο TOWS, μοντέλο «6 καπέλα σκέψης». 5.1 Η έννοια της λήψης αποφάσεων 5.1.1 Ορισμός λήψης αποφάσεων Η λήψη αποφάσεων είναι η διαδικασία επιλογής μίας πορείας δράσης ή λύσης ανάμεσα σε διάφορες εναλλακτικές επιλογές, με σκοπό την επίλυση προβλημάτων ή την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Αποτελεί βασική λειτουργία στη διαχείριση και διοίκηση οργανισμών, καθώς επηρεάζει την κατεύθυνση και την αποτελεσματικότητα των δράσεων τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο (Drucker, 2007). Βασικά χαρακτηριστικά της λήψης αποφάσεων 1. Στόχος: Η λήψη απόφασης έχει ως στόχο την επιλογή της καλύτερης δυνατής λύσης, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα, τους περιορισμούς και τις προτεραιότητες. 2. Διαδικασία: Η λήψη αποφάσεων περιλαμβάνει την αναγνώριση του προβλήματος, την ανάλυση εναλλακτικών λύσεων, την αξιολόγηση των πιθανών συνεπειών και την επιλογή της πιο κατάλληλης δράσης. 3. Συγκέντρωση δεδομένων: Η απόφαση βασίζεται σε δεδομένα, πληροφορίες και συχνά στην ανάλυση μελλοντικών σεναρίων. 4. Συνθήκες: Οι αποφάσεις συχνά λαμβάνονται υπό συνθήκες βεβαιότητας, αβεβαιότητας ή ρίσκου (διακινδύνευσης). 5. Επίδραση: Οι αποφάσεις έχουν άμεσο αντίκτυπο σε άτομα, ομάδες ή οργανισμούς, επηρεάζοντας τα αποτελέσματα και την κατεύθυνση της δράσης. ΕΚΔΔΑ 100 Δραστηριότητα: Σκεφτείτε ατομικά ή σε ομάδες των 4-5 ατόμων μια περίπτωση που χρειάστηκε να πάρετε μια απόφαση στο πλαίσιο των καθηκόντων σας στο εργασιακό σας περιβάλλον. Ποια βήματα ακολουθήσατε; Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε; 5.1.2 Συνθήκες λήψης αποφάσεων Οι αποφάσεις λαμβάνονται υπό διαφορετικές συνθήκες. Σύμφωνα με τους Marchau και συν. έχουμε αποφάσεις που λαμβάνονται σε συνθήκες:  βεβαιότητας  αβεβαιότητας  διακινδύνευσης ή ρίσκου Α. Αποφάσεις που λαμβάνονται σε καθεστώς βεβαιότητας Οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε καθεστώς βεβαιότητας χαρακτηρίζονται από την πλήρη γνώση όλων των σχετικών παραμέτρων και δεδομένων, καθώς και των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν από κάθε εναλλακτική επιλογή. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι γνωστές με βεβαιότητα οι συνέπειες της κάθε επιλογής, γεγονός που διευκολύνει τη διαδικασία της απόφασης. Χαρακτηριστικά αποφάσεων σε συνθήκες βεβαιότητας  Πλήρης πληροφόρηση: Όλες οι παράμετροι της κατάστασης είναι γνωστές, συμπεριλαμβανομένων των πιθανών εναλλακτικών και των συνεπειών τους.  Απουσία αβεβαιότητας: Δεν υπάρχουν άγνωστοι ή μεταβαλλόμενοι παράγοντες που να επηρεάζουν την έκβαση.  Αποφάσεις με μετρήσιμα αποτελέσματα: Οι αποφάσεις βασίζονται σε ποσοτικά δεδομένα ή μετρήσιμα αποτελέσματα, όπως κόστος, χρόνος ή αποδοτικότητα.  Απλές ή καλά δομημένες καταστάσεις: Οι αποφάσεις συχνά αφορούν προβλήματα με ξεκάθαρα όρια και προδιαγεγραμμένα αποτελέσματα. ΕΚΔΔΑ 101 Παραδείγματα αποφάσεων σε καθεστώς βεβαιότητας  Προγραμματισμός έργου με προκαθορισμένα δεδομένα. Για παράδειγμα η επιλογή του οικονομικότερου προμηθευτή για μια αγορά, εφόσον όλοι οι προμηθευτές προσφέρουν προϊόντα με τα ίδια χαρακτηριστικά και ποιότητα.  Υπολογισμοί κόστους-οφέλους. Όπως για παράδειγμα η απόφαση για την υλοποίηση ενός έργου που θα αποφέρει κέρδος €10.000 όταν το κόστος του είναι €5.000.  Σταθερά περιβάλλοντα παραγωγής. Για παράδειγμα η βέλτιστη κατανομή πόρων σε ένα εργοστάσιο με σταθερή παραγωγή και προγνωστικές παραμέτρους. Πλεονεκτήματα αποφάσεων σε καθεστώς βεβαιότητας  Ταχύτητα στη λήψη αποφάσεων: Όταν όλοι οι παράγοντες είναι γνωστοί οι αποφάσεις λαμβάνονται με μεγαλύτερη ταχύτητα καθώς μειώνεται η ανάγκη για εκτεταμένη ανάλυση.  Ελαχιστοποίηση κινδύνου: Δεν υπάρχουν απρόβλεπτες επιπτώσεις.  Αυξημένη ακρίβεια: Οι αποφάσεις βασίζονται σε δεδομένα και όχι σε εκτιμήσεις ή υποθέσεις. Μειονεκτήματα αποφάσεων σε καθεστώς βεβαιότητας  Περιορισμένη εφαρμογή: Τέτοιες συνθήκες είναι σπάνιες σε πραγματικά περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται συχνά από το ακρωνύμιο VUCA (Volatility-Uncertainty-Complexity-Ambiguity) δηλαδή ένα περιβάλλον στο οποίο υπάρχουν (Μεταβλητότητα-Αβεβαιότητα-Πολυπλοκότητα-Ασάφεια).  Έλλειψη ευελιξίας: Οι αποφάσεις βασίζονται στη σταθερότητα και μπορεί να μην είναι προσαρμοστικές σε αλλαγές. Η λήψη αποφάσεων σε συνθήκες βεβαιότητας είναι ιδανική, αλλά η ύπαρξή της περιορίζεται σε συγκεκριμένα, δομημένα περιβάλλοντα. Στη σύγχρονη διοίκηση και διαχείριση, είναι συχνά απαραίτητο να ενσωματώνονται ευέλικτες στρατηγικές για την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας και της πολυπλοκότητας (Mintzberg, et al,1976). ΕΚΔΔΑ 102 Β. Αποφάσεις που λαμβάνονται σε συνθήκες αβεβαιότητας Οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε συνθήκες αβεβαιότητας χαρακτηρίζονται από την έλλειψη επαρκών πληροφοριών. Αυτό καθιστά τη διαδικασία λήψης απόφασης ιδιαίτερα σύνθετη, καθώς οι αποφασίζοντες δεν έχουν σαφή εικόνα για την ορθότητα των πληροφοριών και το υποκειμενικό στοιχείο γίνεται εντονότερο. Χαρακτηριστικά των αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας  Ασαφή δεδομένα: Οι πληροφορίες που διαθέτουν οι αποφασίζοντες είναι είτε ανεπαρκείς είτε ασαφείς.  Δυναμικό περιβάλλον: Οι συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος αλλάζουν γρήγορα, δυσχεραίνοντας την πρόβλεψη.  Διαίσθηση και κρίση: Οι αποφάσεις συχνά βασίζονται στην εμπειρία ή στη διαίσθηση, καθώς δεν υπάρχουν πλήρη δεδομένα. Παραδείγματα  Διαχείριση κρίσεων. Για παράδειγμα κατά τη διάρκεια φυσικών καταστροφών, οι αποφασίζοντες πρέπει να ενεργήσουν χωρίς πλήρη γνώση για την ένταση, τις συνέπειες ή την εξέλιξη του φαινομένου.  Επιχειρηματικές αποφάσεις σε νέες αγορές. Για παράδειγμα η είσοδος σε μια νέα αγορά χωρίς σαφή δεδομένα για την καταναλωτική συμπεριφορά.  Υγειονομική κρίση. Για παράδειγμα η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση μιας πανδημίας με ελλιπείς πληροφορίες σχετικά με τη φύση του ιού ή την αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Πλεονεκτήματα λήψης αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας  Ενίσχυση της δημιουργικότητας: Η ανάγκη για προσαρμογή ενισχύει την εξερεύνηση εναλλακτικών.  Ανάπτυξη ευελιξίας: Οι αποφασίζοντες μαθαίνουν να διαχειρίζονται την αβεβαιότητα. Μειονεκτήματα λήψης αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας ΕΚΔΔΑ 103  Κίνδυνος λανθασμένων αποφάσεων: Η έλλειψη δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε ανεπιθύμητα αποτελέσματα.  Αυξημένο άγχος: Η αβεβαιότητα αυξάνει το ψυχολογικό φορτίο στους εμπλεκόμενους. Γ. Αποφάσεις που λαμβάνονται σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης Οι αποφάσεις που λαμβάνονται σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη γνωστών εναλλακτικών επιλογών και πιθανών αποτελεσμάτων, αλλά χωρίς βεβαιότητα για την τελική έκβαση. Στις περιπτώσεις αυτές, οι αποφασίζοντες διαθέτουν πληροφορίες σχετικά με τις πιθανότητες εμφάνισης των αποτελεσμάτων, γεγονός που τους επιτρέπει να υπολογίζουν και να διαχειρίζονται το ρίσκο. Χαρακτηριστικά αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης  Πιθανότητες αποτελεσμάτων: Τα αποτελέσματα κάθε επιλογής συνδέονται με γνωστές ή εκτιμώμενες πιθανότητες.  Αβεβαιότητα για την τελική έκβαση: Παρόλο που υπάρχουν πληροφορίες, η τελική έκβαση δεν είναι απόλυτα προκαθορισμένη.  Ανάγκη για εκτίμηση κινδύνου: Η διαδικασία απαιτεί την αξιολόγηση των κινδύνων που σχετίζονται με κάθε επιλογή.  Στατιστική ανάλυση: Η χρήση εργαλείων όπως οι πίνακες πιθανοτήτων και τα μοντέλα κόστους-οφέλους βοηθούν στη λήψη απόφασης. Παραδείγματα αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης  Επενδύσεις και χρηματοοικονομικές αποφάσεις. Για παράδειγμα η επιλογή ενός επενδυτικού προγράμματος με εκτιμώμενη απόδοση και γνωστά ρίσκα, όπως οι μεταβολές στις αγορές.  Πολιτική ασφάλισης: Απόφαση για την αγορά ασφάλειας έναντι φυσικών καταστροφών, βασισμένη σε ιστορικά δεδομένα πιθανοτήτων εμφάνισης τέτοιων φαινομένων.  Διαχείριση έργου: Απόφαση για την εφαρμογή μιας τεχνολογίας με πιθανά οφέλη και κινδύνους αποτυχίας κατά την εφαρμογή της. ΕΚΔΔΑ 104 Πλεονεκτήματα αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης  Συστηματική διαχείριση κινδύνων: Η χρήση δεδομένων και πιθανοτήτων ενισχύει τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων.  Αποφυγή ακραίων συνεπειών: Ενισχύεται η πρόβλεψη των συνεπειών και ο περιορισμός πιθανών αποτυχιών. Μειονεκτήματα αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης  Αβεβαιότητα στις πιθανότητες: Οι πιθανότητες συχνά βασίζονται σε εκτιμήσεις που ενδέχεται να μην είναι απολύτως ακριβείς.  Χρόνος και κόστος ανάλυσης: Η ανάγκη συλλογής δεδομένων και ανάλυσης αυξάνει την πολυπλοκότητα της διαδικασίας. Η λήψη αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης απαιτεί συνδυασμό ανάλυσης δεδομένων, στρατηγικής σκέψης και διαχείρισης κινδύνων. Με τη χρήση στατιστικών και μαθηματικών εργαλείων, οι αποφασίζοντες μπορούν να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη και να ελαχιστοποιήσουν τις πιθανές απώλειες, εξασφαλίζοντας τη βιωσιμότητα και την αποτελεσματικότητα των επιλογών τους. 5.1.3 Σημασία λήψης αποφάσεων στην ενίσχυση της προσαρμοστικότητας Η προσαρμοστικότητα αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου, ομάδας ή οργανισμού να ανταποκρίνεται αποτελεσματικά σε αλλαγές, αβεβαιότητα και νέες συνθήκες. Η λήψη αποφάσεων είναι το κεντρικό εργαλείο που επιτρέπει αυτήν την ευελιξία, διασφαλίζοντας ότι οι δράσεις βασίζονται σε στρατηγική σκέψη, αξιολόγηση δεδομένων και σχεδιασμό για το μέλλον. Η σύνδεση λήψης αποφάσεων και προσαρμοστικότητας ενισχύει τη δυνατότητα για άμεση αντίδραση στις προκλήσεις και εκμετάλλευση ευκαιριών. 1. Προσαρμογή σε απρόβλεπτες αλλαγές Η λήψη αποφάσεων βοηθά στην άμεση αντίδραση σε απρόβλεπτες αλλαγές και κρίσεις. Σε τέτοιες καταστάσεις, οι αποφάσεις πρέπει να είναι γρήγορες, καλά ενημερωμένες και στοχευμένες. Παράδειγμα στον Δημόσιο Τομέα: ΕΚΔΔΑ 105 Σε περίπτωση φυσικής καταστροφής, όπως πλημμύρες, οι τοπικές αρχές πρέπει να αποφασίσουν:  Ποιοι πόροι θα διατεθούν άμεσα (καταφύγια, τρόφιμα).  Πώς θα κατευθυνθεί το προσωπικό έκτακτης ανάγκης.  Πώς θα ενημερωθούν οι πολίτες για τα μέτρα ασφαλείας. Η ικανότητα λήψης αποφάσεων εξασφαλίζει ότι οι πόροι χρησιμοποιούνται αποτελεσματικά και οι πολίτες προστατεύονται. 2. Προσαρμογή μέσω δυναμικής διαχείρισης δεδομένων Η λήψη αποφάσεων στηρίζεται στη συλλογή και ανάλυση δεδομένων. Οι οργανισμοί που μπορούν να αξιολογήσουν γρήγορα τα δεδομένα έχουν πλεονέκτημα στην προσαρμογή στις νέες συνθήκες. Παράδειγμα στον Δημόσιο Τομέα: Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, οι κυβερνήσεις που ανέλυσαν δεδομένα σε πραγματικό χρόνο για τις μολύνσεις και τα διαθέσιμα νοσοκομειακά κρεβάτια μπόρεσαν να προσαρμόσουν τα περιοριστικά μέτρα πιο αποτελεσματικά. 3. Ενίσχυση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας Η λήψη αποφάσεων ενισχύει τη δημιουργικότητα και την καινοτομία, επιτρέποντας στους οργανισμούς να βρίσκουν νέες λύσεις για υπάρχοντα προβλήματα. Με τη δημιουργικότητα ενθαρρύνεται η σκέψη "έξω από το κουτί" (out-of-the-box thinking) και δίνεται προτεραιότητα σε καινοτόμες ιδέες που μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα (Kotter, 1996). Παράδειγμα στον Δημόσιο Τομέα: Ένας δήμος που αντιμετωπίζει αυξημένα απορρίμματα εισάγει σύστημα "έξυπνων κάδων" που ειδοποιούν αυτόματα τις αρμόδιες υπηρεσίες όταν γεμίσουν. Η καινοτόμος αυτή λύση προέκυψε από δημιουργική λήψη αποφάσεων. 4. Διαχείριση αβεβαιότητας και ρίσκου Η λήψη αποφάσεων είναι καίρια για την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας, επιτρέποντας τη δημιουργία στρατηγικών που μειώνουν τον κίνδυνο και εξασφαλίζουν ευελιξία. ΕΚΔΔΑ 106 Τεχνικές που αξιοποιούνται είναι η δημιουργία σεναρίων για την ανάπτυξη πιθανών μελλοντικών καταστάσεων και κατάλληλων σχεδίων δράσης και η χρήση εργαλείων όπως το δέντρο αποφάσεων ή η ανάλυση TOWS που διευκολύνουν τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων. Παράδειγμα: Ένας οργανισμός εξετάζει την πιθανότητα διακοπών στην εφοδιαστική αλυσίδα. Μέσα από την ανάλυση σεναρίων, αποφασίζει να δημιουργήσει αποθέματα κρίσιμων υλικών. 5. Προαγωγή συνεργασίας και ομαδικής λήψης αποφάσεων Η ομαδική λήψη αποφάσεων ενισχύει την προσαρμοστικότητα, καθώς ενσωματώνει ποικίλες απόψεις και διευκολύνει την αποδοχή των αλλαγών. Μέσα από τη συμμετοχική λήψη αποφάσεων συγκεντρώνονται γνώσεις και εμπειρίες από διαφορετικά τμήματα και προωθείται η συλλογική ευθύνη για την εφαρμογή των αποφάσεων (Simon, 1997). Παράδειγμα: Σε μια κρίση δημόσιας υγείας, η συνεργασία μεταξύ του Υπουργείου Υγείας, τοπικών νοσοκομείων και εταιρειών εφοδιασμού ιατρικού εξοπλισμού και φαρμάκων διασφαλίζει ταχύτερη προσαρμογή στις ανάγκες. 6. Ενίσχυση της οργανωσιακής ανθεκτικότητας Η λήψη αποφάσεων ενισχύει τη μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα των οργανισμών, εξασφαλίζοντας ότι μπορούν να ανακάμπτουν από κρίσεις και να εκμεταλλεύονται ευκαιρίες. Ένας τρόπος ενίσχυσης της ανθεκτικότητας του οργανισμού είναι η βελτίωση διαδικασιών που μειώνουν την εξάρτηση από εξωτερικούς παράγοντες. Παράδειγμα: Μια επιχείρηση αναθεωρεί τη στρατηγική προμηθειών της, επενδύοντας σε τοπικούς προμηθευτές για να μειώσει την εξάρτηση από διεθνείς αλυσίδες εφοδιασμού. Η λήψη αποφάσεων αποτελεί τον πυρήνα της προσαρμοστικότητας, παρέχοντας ένα πλαίσιο για τη διαχείριση αβεβαιότητας, την αξιοποίηση ευκαιριών και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας. Είτε πρόκειται για δημόσιους οργανισμούς, είτε για ιδιωτικές ΕΚΔΔΑ 107 επιχειρήσεις, η ικανότητα να λαμβάνονται έγκαιρες και τεκμηριωμένες αποφάσεις είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. 5.1.4 Ο ρόλος της ηθικής και των αξιών στη λήψη αποφάσεων Η ηθική και οι αξίες διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, ειδικά σε περιβάλλοντα όπου οι αποφάσεις επηρεάζουν ομάδες ανθρώπων, κοινωνίες ή το περιβάλλον. Επηρεάζουν όχι μόνο την ορθότητα των αποφάσεων, αλλά και τη διαφάνεια, την αποδοχή και τη βιωσιμότητά τους (Schwartz, 2017). Η ηθική αναφέρεται σε αρχές και κανόνες που καθορίζουν τι θεωρείται σωστό ή λάθος, δίκαιο ή άδικο σε συγκεκριμένα πλαίσια. Η ηθική διακρίνεται στην τελεολογία, τη δεοντολογία και την ηθική αρετών.  Ηθική Τελεολογία (Συνέπειες): Οι αποφάσεις αξιολογούνται με βάση τις συνέπειες που έχουν για τους εμπλεκόμενους. Παράδειγμα: Ένας δημόσιος φορέας αξιολογεί τον αντίκτυπο μιας πολιτικής στην ευημερία των πολιτών.  Ηθική Δεοντολογία (Αρχές): Οι αποφάσεις βασίζονται σε αρχές και υποχρεώσεις, ανεξάρτητα από τις συνέπειες. Παράδειγμα: Η τήρηση της νομοθεσίας είναι προτεραιότητα, ακόμα και αν υπάρχει πίεση για ταχύτερη ολοκλήρωση ενός έργου.  Ηθική Αρετών: Οι αποφάσεις κατευθύνονται από τις αρετές του χαρακτήρα, όπως η ειλικρίνεια, η ακεραιότητα και η συμπόνια. Παράδειγμα: Ένας διευθυντής λαμβάνει αποφάσεις με βάση την ενσυναίσθηση προς τους εργαζομένους. Οι αξίες αντιπροσωπεύουν τις βαθύτερες πεποιθήσεις και προτεραιότητες που καθοδηγούν τη συμπεριφορά ενός ατόμου ή οργανισμού. Ειδικά μέσα σε οργανισμούς το σύστημα αξιών συνθέτει την κουλτούρα του οργανισμού. Η σημασία της ηθικής και των αξιών στη λήψη αποφάσεων  Καθοδήγηση στα διλήμματα: Σε καταστάσεις όπου υπάρχουν αντικρουόμενα συμφέροντα ή δύσκολες επιλογές, η ηθική καθοδηγεί τη διαδικασία για να εξασφαλίσει δίκαιη και ισορροπημένη απόφαση. ΕΚΔΔΑ 108 Παράδειγμα: Ένας οργανισμός πρέπει να επιλέξει τη στρατηγική του μεταξύ της οικονομικής αποδοτικότητας ενός έργου και της προστασίας του περιβάλλοντος.  Διασφάλιση διαφάνειας και λογοδοσίας: Οι ηθικές αποφάσεις βασίζονται στη διαφάνεια και τη δίκαιη μεταχείριση, γεγονός που ενισχύει την εμπιστοσύνη των πολιτών και των δημόσιων λειτουργών. Παράδειγμα: Ένας δήμος δημοσιοποιεί τις διαδικασίες ανάθεσης έργων, διασφαλίζοντας ότι τηρούνται οι κανόνες δικαιοσύνης.  Αντιμετώπιση σύγκρουσης συμφερόντων: Οι ηθικές αρχές βοηθούν στον περιορισμό της μεροληψίας και της ευνοιοκρατίας, προστατεύοντας την ακεραιότητα της διαδικασίας. Παράδειγμα: Σε έναν οργανισμό, οι αποφάσεις προαγωγής βασίζονται αποκλειστικά στα προσόντα και τις επιδόσεις, όχι σε προσωπικές σχέσεις.  Διασφάλιση μακροπρόθεσμων στόχων: Οι αποφάσεις που λαμβάνονται βάσει αξιών και ηθικής δεν εστιάζουν μόνο σε βραχυπρόθεσμα οφέλη αλλά εξασφαλίζουν βιωσιμότητα και κοινωνική υπευθυνότητα. Παράδειγμα: Ένας οργανισμός επενδύει σε πράσινη τεχνολογία, παρόλο που το αρχικό κόστος είναι υψηλότερο.  Ενίσχυση κοινωνικής συνοχής και εμπιστοσύνης: Οι αποφάσεις που βασίζονται σε κοινά αποδεκτές αξίες ενισχύουν τη συνεργασία και τη συνοχή στις κοινότητες ή τις ομάδες. Παράδειγμα: Η εφαρμογή μιας πολιτικής που προωθεί την ισότητα των φύλων σε έναν οργανισμό βελτιώνει την εταιρική κουλτούρα. Η ηθική και οι αξίες αποτελούν τον θεμέλιο λίθο μιας δίκαιης και βιώσιμης διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Ενσωματώνοντάς τες στη λήψη αποφάσεων, οι οργανισμοί και οι ηγέτες μπορούν να επιτύχουν λύσεις που είναι όχι μόνο αποδοτικές, αλλά και κοινωνικά υπεύθυνες και ευθυγραμμισμένες με τις βαθύτερες ανάγκες των εμπλεκομένων. Οι αξίες της Δημόσιας Διοίκησης Σύμφωνα με τον «Κώδικα Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς Υπαλλήλων του Δημόσιου Τομέα» που εκδόθηκε τον Ιούλιο 2022 από το Υπουργείο Εσωτερικών, ΕΚΔΔΑ 109 Γενική Γραμματεία Ανθρώπινου Δυναμικού Δημόσιου Τομέα, Εθνική Αρχή Διαφάνειας, εκφράζεται η δέσμευση της διοίκησης στις ηθικές αξίες που πρέπει να διαπνέουν τους υπαλλήλους. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι αξίες που διέπουν την κουλτούρα του Δημόσιου Τομέα, το αξιακό πλαίσιο και τη σύνδεσή τους με την επαγγελματική συμπεριφορά, όπως παρουσιάζονται στον Κώδικα Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς Υπαλλήλων του Δημόσιου Τομέα. Αξία Αξιακό πλαίσιο Συμπεριφορά Σεβασμός στο Σύνταγμα, τους νόμους και τους θεσμούς Τήρηση της νομοθεσίας Εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος Τήρηση των αρχών διοικητικής δράσης Σεβασμός στο Σύνταγμα, τους νόμους και τους θεσμούς Ακεραιότητα Διαφάνεια Λογοδοσία Αμεροληψία Αντικειμενικότητα Εμπιστευτικότητα Αμεροληψία - αποφυγή σύγκρουσης συμφερόντων Άρνηση αποδοχής δώρων και ωφελημάτων Εχεμύθεια και εμπιστευτικότητα Σεβασμός στους ανθρώπους και το περιβάλλον Δικαιοσύνη Ευγένεια Αποφυγή διακρίσεων Οικολογική συνείδηση Ήθος στη συμπεριφορά έναντι συναδέλφων Ήθος στη συμπεριφορά έναντι πολιτών Ισότιμη μεταχείριση και εξάλειψη φαινομένων εκφοβισμού και παρενόχλησης στον χώρο εργασίας Σεβασμός στο περιβάλλον Επαγγελματισμός Αποτελεσματικότητα Αποδοτικότητα Διατήρηση του κύρους του Φορέα ΕΚΔΔΑ 110 Συνεργασία Καινοτομία Δια Βίου Μάθηση Καθημερινή συμπεριφορά Επάρκεια Χρήση περιουσιακών στοιχείων του φορέα Εξ αποστάσεως εργασία με τη χρήση της τεχνολογίας Χρήση διαδικτύου και μέσων κοινωνικής δικτύωσης Πίνακας: Κώδικας Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς Υπαλλήλων του Δημόσιου Τομέα 5.2 Διαδικασία και στάδια λήψης αποφάσεων 5.2.1 Η διαδικασία της λήψης αποφάσεων Η λήψη αποφάσεων αποτελεί μια συστηματική διαδικασία που περιλαμβάνει διαδοχικά στάδια, καθένα από τα οποία συμβάλλει στη σωστή αξιολόγηση και επιλογή της βέλτιστης λύσης. Η διαδικασία αυτή είναι ευέλικτη και μπορεί να προσαρμοστεί στις ανάγκες κάθε περίπτωσης, από ατομικές έως συλλογικές αποφάσεις (Simon, 1997). Σχήμα: Διαδικασία λήψης αποφάσεων 1. Προσδιορισμός του προβλήματος Προσδιορισ μός του προβλήματ ος ή της ευκαιρίας Συλλογή και ανάλυση δεδομένω ν Ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων Αξιολόγηση εναλλακτικών λύσεων Επιλογή βέλτιστης λύσης Υλοποίηση της Απόφασης Παρακολούθηση και αξιολόγηση ΕΚΔΔΑ 111 Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει τον εντοπισμό του προβλήματος και την κατανόηση του πλαισίου του. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα στάδια καθώς αν δεν αποτυπωθεί με ακρίβεια το πρόβλημα δεν θα λειτουργήσουν σωστά και τα επόμενα βήματα στη διαδικασία. Στον προσδιορισμό του προβλήματος χρειάζεται να διατυπωθούν όχι μόνο οι συνέπειες που παρατηρούμε αλλά και οι συνθήκες , οι περιορισμοί, οι ασάφειες και οι εμπλεκόμενοι στο θέμα. Ένα συνηθισμένο λάθος που παρατηρείται σε αυτό το στάδιο είναι η επικέντρωση στις συνέπειες χωρίς να αναλυθούν οι αιτίες του προβλήματος. Πολλές φορές οι λύσεις κρύβονται στις αιτίες των προβλημάτων. Παράδειγμα: Ο δήμος παρατηρεί αυξημένη συσσώρευση απορριμμάτων σε κεντρικούς δρόμους και πλατείες. Οι πολίτες διαμαρτύρονται, επικαλούμενοι αρνητικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία και την εικόνα της πόλης. Σκοπός: Καταγραφή της κλίμακας του προβλήματος και των αιτίων (π.χ., έλλειψη κάδων, ανεπαρκής συχνότητα αποκομιδής). 2. Συλλογή και ανάλυση δεδομένων Σε αυτό το στάδιο, συγκεντρώνονται πληροφορίες που σχετίζονται με το πρόβλημα. Σημαντικό είναι να διασφαλίζεται η ποιότητα της πληροφορίας, που ορίζεται με τις διαστάσεις της αξιοπιστίας, ορθότητας, εγκυρότητας, εγκαιρότητας, καταλληλότητας, επιβεβαιοσημότητας, ιχνηλασιμότητας (Γκέγκας, 2022) και εντάσσονται στον Κύκλο Συλλογής Πληροφοριών. ΕΚΔΔΑ 112 Σχήμα: Ο κύκλος συλλογής πληροφοριών (προσαρμογή από Γκέγκας, 2022) Παράδειγμα: Ο δήμος αναλύει α. τον αριθμό των κάδων απορριμμάτων ανά περιοχή, β. τη συχνότητα αποκομιδής, γ.τα παράπονα των πολιτών μέσω δημοτικών εφαρμογών, δ.τον προϋπολογισμό που διατίθεται για την καθαριότητα. Εργαλεία: Διεξαγωγή ερευνών, συλλογή στατιστικών δεδομένων. 3. Ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων Οι αποφασίζοντες αναπτύσσουν εναλλακτικές λύσεις για τη βελτίωση της κατάστασης. Παράδειγμα: Οι εναλλακτικές μπορεί να περιλαμβάνουν: o Αύξηση του αριθμού των κάδων απορριμμάτων. o Ενίσχυση του στόλου απορριμματοφόρων και αύξηση της συχνότητας αποκομιδής. o Εκστρατεία ενημέρωσης των πολιτών για ανακύκλωση. o Συνεργασία με ιδιωτικές εταιρείες καθαριότητας για προσωρινή ενίσχυση. 4. Αξιολόγηση εναλλακτικών Οι εναλλακτικές λύσεις αξιολογούνται βάσει κριτηρίων όπως το κόστος, η βιωσιμότητα και η αποδοτικότητα. Συλλογή Ανάλυση Τεκμηρίωση Επιβεβαίωση ΕΚΔΔΑ 113 Παράδειγμα: o Η αύξηση των κάδων είναι οικονομική αλλά απαιτεί χρόνο για την εγκατάσταση. o Η ενίσχυση του στόλου απορριμματοφόρων είναι άμεση αλλά πιο δαπανηρή. o Η εκστρατεία ανακύκλωσης μπορεί να έχει μεγαλύτερη μακροπρόθεσμη επίδραση αλλά απαιτεί αλλαγή νοοτροπίας. 5. Επιλογή της καλύτερης λύσης Με βάση τα δεδομένα, επιλέγεται η βέλτιστη λύση ή ένας συνδυασμός λύσεων. Παράδειγμα: Ο δήμος αποφασίζει να εφαρμόσει συνδυαστικά την αύξηση της συχνότητας αποκομιδής και την τοποθέτηση περισσότερων κάδων στις περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση απορριμμάτων. 6. Υλοποίηση της απόφασης Η απόφαση εφαρμόζεται μέσω σχεδίου δράσης. Παράδειγμα: o Τοποθέτηση 50 νέων κάδων σε κεντρικά σημεία. o Αύξηση των δρομολογίων αποκομιδής κατά 20%. o Ενημέρωση των πολιτών μέσω του ιστότοπου του δήμου και κοινωνικών δικτύων. 7. Παρακολούθηση και αξιολόγηση Το τελευταίο στάδιο περιλαμβάνει την παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας της απόφασης. Παράδειγμα: Ο δήμος παρακολουθεί τη μείωση των παραπόνων και τη βελτίωση της καθαριότητας μέσω ερευνών και στατιστικών δεδομένων. Αν διαπιστωθούν ελλείψεις, επανεξετάζει τη στρατηγική του. Δραστηριότητα: Καταγράψτε ατομικά ή σε ομάδες των 4-5 ατόμων μια περίπτωση που χρειάστηκε να πάρετε μια απόφαση στο πλαίσιο των καθηκόντων σας στο ΕΚΔΔΑ 114 εργασιακό σας περιβάλλον. Εφαρμόστε τα στάδια λήψης αποφάσεων και αποτυπώστε/συζητήστε τις ενέργειές σας σε κάθε στάδιο. Σενάριο: Στον οργανισμό στον οποίο αναλαμβάνετε υπηρεσία παρατηρείτε ότι ένα βασικό πρόβλημα είναι η έλλειψη διαδικασίας συλλογής των δεδομένων από το περιβάλλον του φορέα. Τα δεδομένα αυτά είναι διάσπαρτα και απαιτείται τόσο η προσαρμογή και τυποποίηση της διαδικασίας άλλα και η ανάπτυξη αυτοματοποιημένης ψηφιακής διασύνδεσης του συστήματος με τα υφιστάμενα ή μελλοντικά πληροφοριακά συστήματα του φορέα για την αυτόματη προσαρμογή συλλογής δεδομένων. Καλείστε να εφαρμόσετε τη διαδικασία λήψης απόφασης προς επίλυση αυτού του προβλήματος. 5.2.2 Τα 10 συχνότερα λάθη στη λήψη αποφάσεων Η διαδικασία λήψης αποφάσεων μπορεί να επηρεαστεί από διάφορους παράγοντες που οδηγούν σε λανθασμένες κρίσεις ή επιλογές. Αυτά τα λάθη, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα και τη βιωσιμότητα των αποφάσεων (Kahneman, 2011). 1. Υπερβολική αυτοπεποίθηση (Overconfidence Bias) Οι αποφασίζοντες συχνά υπερεκτιμούν τις ικανότητες, τις γνώσεις ή τις εκτιμήσεις τους, αγνοώντας δεδομένα που έρχονται σε αντίθεση με τις προσδοκίες τους. Παράδειγμα: Ένας διαχειριστής προχωρά με την υλοποίηση ενός έργου χωρίς να διεξαγάγει πλήρη ανάλυση, πιστεύοντας ότι γνωρίζει ήδη όλα τα πιθανά προβλήματα. Πρόληψη: o Συλλογή και ανάλυση δεδομένων από ανεξάρτητες πηγές. o Ζήτηση ανατροφοδότησης από διαφορετικές ομάδες. 2. Εστίαση σε πρόσφατα δεδομένα (Recency Bias) ΕΚΔΔΑ 115 Η υπερβολική έμφαση στα πρόσφατα γεγονότα ή πληροφορίες μπορεί να οδηγήσει στην υποτίμηση σημαντικών παλαιότερων δεδομένων. Παράδειγμα: Ένας επενδυτής βασίζει μια απόφαση σε πρόσφατη αύξηση της αγοράς, αγνοώντας μακροπρόθεσμες τάσεις και κινδύνους. Πρόληψη: o Εξέταση δεδομένων σε μεγαλύτερη χρονική κλίμακα. o Συνδυασμός πρόσφατων και ιστορικών πληροφοριών. 3. Λήψη αποφάσεων βασισμένη σε στερεότυπα (Stereotyping) Οι αποφασίζοντες μπορεί να βασίζονται σε προκαταλήψεις ή στερεότυπα αντί για αντικειμενικά δεδομένα. Παράδειγμα: Ένας διευθυντής απορρίπτει την υποψηφιότητα ενός νέου υπαλλήλου λόγω προκατάληψης για το εκπαιδευτικό του υπόβαθρο. Πρόληψη: o Αντικειμενική αξιολόγηση βάσει δεδομένων και όχι προσωπικών αντιλήψεων. o Εφαρμογή τυποποιημένων διαδικασιών αξιολόγησης. 4. Έλλειψη επαρκών πληροφοριών (Insufficient Information) Η λήψη αποφάσεων χωρίς την απαραίτητη πληροφόρηση συχνά οδηγεί σε λάθη. Παράδειγμα: Ένας δήμος αποφασίζει να προχωρήσει με την κατασκευή ενός έργου χωρίς πλήρη μελέτη για το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα. Πρόληψη: o Διεξαγωγή πλήρους ανάλυσης πριν τη λήψη αποφάσεων. o Συλλογή δεδομένων από εξειδικευμένους εμπειρογνώμονες. 5. Υποτίμηση εναλλακτικών (Limited Alternatives) ΕΚΔΔΑ 116 Η επικέντρωση μόνο σε μία ή δύο επιλογές περιορίζει τη δυνατότητα λήψης της βέλτιστης απόφασης. Παράδειγμα: Ένας οργανισμός αποφασίζει να συνεργαστεί με μια εταιρεία χωρίς να εξετάσει άλλους πιθανούς συνεργάτες. Πρόληψη: o Δημιουργία πολλαπλών εναλλακτικών λύσεων. o Εξέταση κάθε πιθανότητας μέσω ανάλυσης κόστους-οφέλους. 6. Παράβλεψη μακροπρόθεσμων επιπτώσεων (Short-Term Thinking) Η εστίαση μόνο σε άμεσα οφέλη μπορεί να οδηγήσει σε αποφάσεις που παραβλέπουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Παράδειγμα: Μια εταιρεία μειώνει το κόστος παραγωγής χρησιμοποιώντας φθηνότερα υλικά, γεγονός που οδηγεί σε κακή ποιότητα και δυσαρέσκεια πελατών. Πρόληψη: o Αξιολόγηση των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων κάθε απόφασης. o Χρήση εργαλείων όπως η Ανάλυση Ζωής του Προϊόντος (Life Cycle Analysis). 7. Φαινόμενο ομαδικής σκέψης (Groupthink) Όταν οι ομάδες επιδιώκουν τη συναίνεση, μπορεί να καταπνίγονται διαφορετικές απόψεις και να αγνοούνται πιθανά προβλήματα. Παράδειγμα: Μια διοικητική ομάδα αποφασίζει ομόφωνα να υιοθετήσει μια στρατηγική, χωρίς να εξετάσει τις ανησυχίες μεμονωμένων μελών. Πρόληψη: o Προώθηση διαφορετικών απόψεων μέσα στην ομάδα. o Ορισμός «δικηγόρου του διαβόλου» για την πρόκληση ιδεών. 8. Παράλυση από την ανάλυση (Analysis Paralysis) ΕΚΔΔΑ 117 Η υπερβολική ανάλυση δεδομένων μπορεί να καθυστερήσει ή να εμποδίσει τη λήψη απόφασης. Παράδειγμα: Μια εταιρεία καθυστερεί την εισαγωγή ενός προϊόντος επειδή συνεχώς αξιολογεί νέες τάσεις. Πρόληψη: o Θέσπιση προθεσμιών για τη λήψη αποφάσεων. o Αποδοχή ότι οι περισσότερες αποφάσεις μπορούν να προσαρμοστούν αν χρειαστεί. 9. Αγνόηση συναισθημάτων και ηθικών παραμέτρων Η εστίαση μόνο σε δεδομένα αγνοεί την ανθρώπινη διάσταση και τις ηθικές συνέπειες των αποφάσεων. Παράδειγμα: Ένας οργανισμός απολύει μεγάλο αριθμό εργαζομένων για να μειώσει τα έξοδα, χωρίς να εξετάσει την επίδραση στην οργανωσιακή κουλτούρα. Πρόληψη: o Ενσωμάτωση ηθικών και συναισθηματικών παραμέτρων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. o Συμβουλές από ειδικούς στην οργανωσιακή ψυχολογία. 10. Παράλειψη αξιολόγησης αποφάσεων (Lack of Follow-Up) Η αποτυχία αξιολόγησης μιας απόφασης μετά την εφαρμογή της μπορεί να επαναλάβει λάθη στο μέλλον. Παράδειγμα: Ένας οργανισμός δεν παρακολουθεί τα αποτελέσματα μιας νέας πολιτικής, με αποτέλεσμα να συνεχίζονται οι ίδιες αποτυχημένες πρακτικές. Πρόληψη: o Θέσπιση μηχανισμών παρακολούθησης και ανατροφοδότησης. o Συστηματική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της απόφασης. ΕΚΔΔΑ 118 Τα λάθη στη λήψη αποφάσεων είναι αναπόφευκτα, αλλά μπορούν να μειωθούν σημαντικά με τη χρήση συστηματικών εργαλείων, όπως η ανάλυση SWOT και TOWS, τα δέντρα αποφάσεων και η μέθοδος έξι καπέλων σκέψης που θα αναλυθούν στην επόμενη θεματική υποενότητα. Η αναγνώριση και η αποφυγή αυτών των λαθών οδηγεί σε πιο τεκμηριωμένες, δίκαιες και αποδοτικές αποφάσεις. 5.3 Τα επικρατέστερα εργαλεία λήψης αποφάσεων 5.3.1 Το δέντρο αποφάσεων Το δέντρο αποφάσεων (decision tree) είναι ένα εργαλείο λήψης αποφάσεων που χρησιμοποιείται για την ανάλυση πιθανών επιλογών και των συνεπειών τους, ειδικά σε συνθήκες επικινδυνότητας (Γκέγκας, 2022). Παρέχει μια οπτική αναπαράσταση των εναλλακτικών επιλογών, επιτρέποντας τη συστηματική αξιολόγηση των πιθανών αποτελεσμάτων (Clemen, Reilly 2013). Ζήτημα προς επίλυση Εναλλακτική 1 Εναλλακτική 1.1Εναλλακτική 1.2Εναλλακτική 1.3Εναλλακτική 2 Εναλλακτική 2.1Εναλλακτική 2.2Εναλλακτική 3 Εναλλακτική 3.1Εναλλακτική 3.2Εναλλακτική 3.3 ΕΚΔΔΑ 119 Σχήμα: Απεικόνιση δέντρου αποφάσεων Δομή του Δέντρου Αποφάσεων Το δέντρο αποφάσεων αποτελείται από:  Κόμβους απόφασης (decision nodes): Σημεία όπου πρέπει να ληφθεί μια απόφαση.  Κόμβους πιθανότητας (chance nodes): Σημεία που αντιπροσωπεύουν πιθανές καταστάσεις ή αποτελέσματα με γνωστές πιθανότητες.  Κόμβους τελικής έκβασης (outcome nodes): Τα τελικά αποτελέσματα κάθε απόφασης ή ενέργειας.  Κλαδιά (branches): Αναπαριστούν τις επιλογές ή τις πιθανότητες που συνδέονται με έναν κόμβο. Πλεονεκτήματα του Δέντρου Αποφάσεων  Οπτική απεικόνιση: Παρέχει μια σαφή και δομημένη αναπαράσταση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων.  Συστηματική αξιολόγηση: Διευκολύνει τη σύγκριση εναλλακτικών λύσεων βάσει κόστους, οφέλους και κινδύνου.  Υποστήριξη σύνθετων αποφάσεων: Είναι κατάλληλο για περίπλοκες καταστάσεις με πολλές επιλογές και μεταβλητές.  Ποσοτική ανάλυση: Διευκολύνει τον υπολογισμό της αναμενόμενης αξίας κάθε εναλλακτικής. Διαδικασία Δημιουργίας Δέντρου Αποφάσεων 1. Προσδιορισμός του προβλήματος: Ορίζεται το πρόβλημα ή η απόφαση που πρέπει να ληφθεί. 2. Καταγραφή επιλογών: Αναγνωρίζονται οι διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις. 3. Προσθήκη πιθανοτήτων: Σε κάθε κόμβο πιθανότητας, καταγράφονται οι πιθανότητες εμφάνισης κάθε αποτελέσματος. 4. Υπολογισμός αποτελεσμάτων: Για κάθε πιθανή διαδρομή υπολογίζεται η αναμενόμενη αξία (expected value) ή το συνολικό κόστος και όφελος. 5. Επιλογή της βέλτιστης λύσης: Βάσει της ανάλυσης, επιλέγεται η διαδρομή που προσφέρει την καλύτερη έκβαση. ΕΚΔΔΑ 120 Περιορισμοί του Δέντρου Αποφάσεων  Πολυπλοκότητα: Για προβλήματα με πολλές εναλλακτικές ή παραμέτρους, το δέντρο μπορεί να γίνει πολύπλοκο.  Ανακρίβεια δεδομένων: Η ανάλυση εξαρτάται από την ακρίβεια των δεδομένων και των πιθανοτήτων.  Υποκειμενικότητα: Ορισμένες αποφάσεις μπορεί να επηρεάζονται από υποκειμενικές εκτιμήσεις πιθανοτήτων. Το δέντρο αποφάσεων είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την ανάλυση και τη συστηματική λήψη αποφάσεων, ιδίως σε συνθήκες αβεβαιότητας ή ρίσκου. Επιτρέπει στους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων να αξιολογήσουν με ακρίβεια τις συνέπειες κάθε επιλογής, ενώ παρέχει τη δυνατότητα σύγκρισης εναλλακτικών λύσεων με βάση αντικειμενικά κριτήρια. 5.3.2 Το μοντέλο της ανάλυσης SWOT και TOWS Τα μοντέλα SWOT και TOWS είναι δύο πολύτιμα εργαλεία για τη στρατηγική ανάλυση και τον σχεδιασμό. Βασίζονται στην αξιολόγηση των εσωτερικών και εξωτερικών παραμέτρων που επηρεάζουν έναν οργανισμό ή ένα έργο. Παρότι είναι αλληλένδετα, έχουν διαφορετική προσέγγιση στη χρήση αυτών των πληροφοριών. SWOT Analysis (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) Η ανάλυση SWOT είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται για την ανάλυση της παρούσας κατάστασης, εντοπίζοντας:  Strengths (Δυνάμεις): Εσωτερικά χαρακτηριστικά που προσφέρουν πλεονεκτήματα.  Weaknesses (Αδυναμίες): Εσωτερικές ελλείψεις ή περιορισμοί.  Opportunities (Ευκαιρίες): Εξωτερικές τάσεις ή συνθήκες που μπορούν να αξιοποιηθούν.  Threats (Απειλές): Εξωτερικοί παράγοντες που μπορεί να δημιουργήσουν εμπόδια ή κινδύνους. Παράδειγμα SWOT ανάλυση για τον Δημόσιο Τομέα: ΕΚΔΔΑ 121 Δυνάμεις Έμπειρο προσωπικό, σταθερή χρηματοδότηση Αδυναμίες Γραφειοκρατία, έλλειψη τεχνολογικής υποδομής. Ευκαιρίες Χρηματοδότηση από την Ε.Ε., νέες τεχνολογίες. Απειλές Αλλαγές στη νομοθεσία, οικονομική ύφεση Σχήμα: SWOT ανάλυση Σκοπός του SWOT Το SWOT βοηθά στον εντοπισμό και την κατανόηση των κρίσιμων παραγόντων που επηρεάζουν τη λειτουργία ενός οργανισμού ή την επιτυχία ενός έργου. Το αποτέλεσμα είναι μια ξεκάθαρη εικόνα της τρέχουσας κατάστασης. (Gurel, Tat, 2017). TOWS Matrix (Threats, Opportunities, Weaknesses, Strengths) Το TOWS είναι μια επέκταση του SWOT και επικεντρώνεται στον στρατηγικό σχεδιασμό και την εύρεση δράσεων. Χρησιμοποιεί τα αποτελέσματα του SWOT για να διαμορφώσει στρατηγικές, συνδυάζοντας τις εσωτερικές και εξωτερικές παραμέτρους (Weihrich,1982). SO (Strengths-Opportunities): Χρησιμοποίηση δυνάμεων για να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες. WO (Weaknesses-Opportunities): Υπέρβαση αδυναμιών μέσω ευκαιριών. ST (Strengths-Threats): Χρήση δυνάμεων για την αντιμετώπιση απειλών. WT (Weaknesses-Threats): Ελαχιστοποίηση αδυναμιών για τη μείωση του κινδύνου από απειλές. Παράδειγμα TOWS Δυνάμεις (S) Αδυναμίες (W) ΕΚΔΔΑ 122 Έμπειρο και εξειδικευμένο προσωπικό, σταθερή χρηματοδότηση Γραφειοκρατία, έλλειψη τεχνολογικής υποδομής, έξοδα γραφειοκρατείας. Ευκαιρίες (O) Χρηματοδότηση από την Ε.Ε., νέες τεχνολογίες. SO Στρατηγική: Εκμετάλλευση της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης (Ευκαιρία) με χρήση του εξειδικευμένου προσωπικού (Δύναμη). WO Στρατηγική: Αντικατάσταση παλαιών τεχνολογιών (Αδυναμία) μέσω χρηματοδότησης από την Ε.Ε. (Ευκαιρία). Απειλές (T) Αλλαγές στη νομοθεσία, οικονομική ύφεση, γήρανση πληθυσμού, περιορισμοί στον προϋπολογισμό. ST Στρατηγική: Ενίσχυση του έμπειρου προσωπικού (Δύναμη) για την αποτελεσματικότητά του ώστε να καλυφθούν οι μειούμενες θέσεις εργασίες (Απειλή). WT Στρατηγική: Μείωση εξόδων γραφειοκρατίας (Αδυναμία) για την αντιμετώπιση περιορισμών στον προϋπολογισμό (Απειλή). Σχήμα: TOWS ανάλυση Σκοπός του TOWS Το TOWS βοηθά στη μετάφραση της ανάλυσης του SWOT σε συγκεκριμένες στρατηγικές. Εστιάζει στο πώς να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες και να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις. Διαφορές μεταξύ SWOT και TOWS SWOT TOWS Εστιάζει στην ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης. Εστιάζει στη διαμόρφωση στρατηγικών. ΕΚΔΔΑ 123 SWOT TOWS Περιγράφει δυνάμεις, αδυναμίες, ευκαιρίες και απειλές. Συνδυάζει τους παράγοντες για τη δημιουργία στρατηγικών. Χρησιμοποιείται για διάγνωση. Χρησιμοποιείται για δράση. ΕΚΔΔΑ 124 Τα μοντέλα SWOT και TOWS είναι συμπληρωματικά εργαλεία. Το SWOT αναλύει την παρούσα κατάσταση ενός οργανισμού, ενώ το TOWS το επεκτείνει, προτείνοντας συγκεκριμένες στρατηγικές που βασίζονται στους παράγοντες του SWOT. Αυτά τα εργαλεία είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα για τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων και τον στρατηγικό σχεδιασμό. 5.3.3 Τα έξι καπέλα σκέψης Η μέθοδος των Έξι Καπέλων Σκέψης είναι ένα εργαλείο που αναπτύχθηκε από τον Edward de Bono (1999) και χρησιμοποιείται για την ενίσχυση της δημιουργικότητας, της κριτικής σκέψης και της λήψης αποφάσεων. Το μοντέλο βασίζεται στην ιδέα ότι η σκέψη μπορεί να διαχωριστεί σε έξι διαφορετικές «κατευθύνσεις», καθεμία από τις οποίες αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης. Τα Έξι Καπέλα και οι Χαρακτηρισμοί τους Λευκό Καπέλο (White Hat): Γεγονότα και Πληροφορίες. Εστιάζει στα δεδομένα, τις πληροφορίες και τα γεγονότα που είναι γνωστά. Ρωτά: «Τι γνωρίζουμε; Τι χρειαζόμαστε να μάθουμε;». Χρήση: Χρήσιμο στην ανάλυση δεδομένων και την αντικειμενική εξέταση πληροφοριών. Κόκκινο Καπέλο (Red Hat): Συναισθήματα και Διαισθήσεις. Εκφράζει τα συναισθήματα, τη διαίσθηση και τις υποκειμενικές αντιδράσεις. Ρωτά: «Πώς αισθανόμαστε για αυτή την κατάσταση;». Χρήση: Επιτρέπει την έκφραση συναισθημάτων που ενδέχεται να επηρεάζουν τη λήψη απόφασης. Μαύρο Καπέλο (Black Hat): Κριτική και Ρίσκα. Εστιάζει στους κινδύνους, τους περιορισμούς και τις αδυναμίες. Ρωτά: «Τι θα μπορούσε να πάει στραβά;». Χρήση: Βοηθά στην πρόβλεψη προβλημάτων και την αξιολόγηση πιθανών εμποδίων. ΕΚΔΔΑ 125 Κίτρινο Καπέλο (Yellow Hat): Θετικότητα και Οφέλη.Εστιάζει στις ευκαιρίες, τα οφέλη και τα θετικά αποτελέσματα. Ρωτά: «Ποια είναι τα πλεονεκτήματα αυτής της προσέγγισης;». Χρήση: Ενθαρρύνει τη θετική σκέψη και την εστίαση στα οφέλη. Πράσινο Καπέλο (Green Hat): Δημιουργικότητα και Ιδέες. Εστιάζει στη δημιουργικότητα, την καινοτομία και τη σκέψη έξω από το κουτί. Ρωτά: «Τι νέες ιδέες μπορούμε να προτείνουμε;». Χρήση: Ενισχύει την ανάπτυξη εναλλακτικών και καινοτόμων λύσεων. Μπλε Καπέλο (Blue Hat): Διαχείριση της Διαδικασίας. Εστιάζει στη δομή και την οργάνωση της συζήτησης. Ρωτά: «Ποια θα είναι τα επόμενα βήματα; Πώς θα οργανώσουμε τη διαδικασία;». Χρήση: Ρυθμίζει τη ροή της συζήτησης και διασφαλίζει ότι καλύπτονται όλες οι οπτικές. Βήματα για την πρακτική εφαρμογή του εργαλείου 1. Καθορισμός Θέματος ή Προβλήματος Ξεκινήστε προσδιορίζοντας το θέμα ή την απόφαση που πρέπει να ληφθεί. Για παράδειγμα: «Πρέπει να εγκρίνουμε τη νέα στρατηγική μάρκετινγκ» 2. Παρουσίαση των Καπέλων Εξηγήστε την έννοια των έξι καπέλων στους συμμετέχοντες (αν είναι ομαδική διαδικασία) σύμφωνα με τα παραπάνω. 3. Διαδοχική Χρήση Καπέλων Όλοι οι συμμετέχοντες (ή εσείς, αν το κάνετε ατομικά) σκέφτονται με βάση ένα καπέλο τη φορά. Παράδειγμα Διαδοχής Καπέλων:  Ξεκινήστε με το Μπλε Καπέλο για να ορίσετε τον στόχο της διαδικασίας. ΕΚΔΔΑ 126  Προχωρήστε στο Λευκό Καπέλο για να συγκεντρώσετε όλα τα δεδομένα.  Συνεχίστε με το Κόκκινο Καπέλο για να εκφραστούν συναισθηματικές αντιδράσεις.  Εξετάστε κινδύνους και προβλήματα με το Μαύρο Καπέλο.  Αναζητήστε ευκαιρίες με το Κίτρινο Καπέλο.  Καταλήξτε σε νέες ιδέες και λύσεις με το Πράσινο Καπέλο.  Κλείστε τη διαδικασία ξανά με το Μπλε Καπέλο, συνοψίζοντας και αποφασίζοντας. 4. Χρονικός Περιορισμός Ορίστε συγκεκριμένο χρόνο για κάθε καπέλο, ώστε να διατηρείται η διαδικασία οργανωμένη. Π.χ., 5 λεπτά για το καθένα. 5. Καταγραφή Σκέψεων Καταγράψτε όλες τις ιδέες, τα δεδομένα και τις προτάσεις που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της χρήσης κάθε καπέλου. 6. Αξιολόγηση και Απόφαση Με βάση τις σκέψεις και τις πληροφορίες από όλα τα καπέλα, η ομάδα ή το άτομο μπορεί να πάρει πιο ισορροπημένες και ενημερωμένες αποφάσεις. Πλεονεκτήματα της Μεθόδου των Έξι Καπέλων  Δομημένη σκέψη: Διαχωρίζει τις σκέψεις σε κατηγορίες, διευκολύνοντας τη διαχείριση σύνθετων θεμάτων.  Ενίσχυση της συνεργασίας: Οι συμμετέχοντες εκφράζουν διαφορετικές απόψεις χωρίς να φοβούνται κριτική.  Ευελιξία: Μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε τύπο συζήτησης, από ατομικές αποφάσεις έως ομαδικές συναντήσεις.  Διαφορετικές προοπτικές: Επιτρέπει την εξέταση ενός ζητήματος από πολλαπλές οπτικές γωνίες. ΕΚΔΔΑ 127 Η μέθοδος των Έξι Καπέλων Σκέψης είναι ένα χρήσιμο εργαλείο που προάγει τη δομημένη και πολυδιάστατη σκέψη. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί με επιτυχία στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα για τη βελτίωση της λήψης αποφάσεων, την επίλυση προβλημάτων και την ανάπτυξη καινοτόμων στρατηγικών. ΕΚΔΔΑ 128 Σενάρια προς επίλυση ΣΕΝΑΡΙΟ Α Ο δήμος Α είναι ένας δήμος με 500.000 κατοίκους και με ένα ιστορικό κέντρο, στο οποίο βρίσκονται πολλά κτίρια τα οποία έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα αφού είναι τα στοιχεία εκείνα που δομούν την αρχιτεκτονική και όχι μόνο ιστορία του συγκεκριμένου δήμου, η οποία μάλιστα και έχει μοναδική ταυτότητα στο σύνολο της χώρας. Τα κτήρια αυτά όμως είναι εγκαταλελειμμένα εδώ και χρόνια με αποτέλεσμα να έχουν βρει καταφύγιο σε αυτά άστεγοι καθώς και άτομα που έχουν έντονη παραβατική συμπεριφορά. Άμεση συνέπεια των παραπάνω είναι το σύνολο των λειτουργούντων επιχειρήσεων στην περιοχή να έχουν κλείσει και να έχουν μεταφέρει τη δραστηριότητά τους σε άλλες περιοχές. Η κατάσταση γίνεται ολοένα και πιο ανυπόφορη για τους εναπομείναντες κατοίκους της περιοχής, οι οποίο ζουν με τον τρόμο της καθημερινής εισβολής στις οικείους τους από τα άτομα που διαβιούν στα εγκαταλελειμμένα οικήματα. Η αστυνομία λόγω έλλειψης προσωπικού και μέσων δεν μπορεί να αντιμετωπίσει δραστικά και αποτελεσματικά την όλη κατάσταση. Οι κάτοικοι έχουν συστήσει επιτροπή που έχει απευθυνθεί στη κεντρική κυβέρνηση για την εξεύρεση λύσης στο θέμα της εγκληματικότητας ενώ έχει καταθέσει και μηνύσεις κατά των ιδιοκτητών των εγκαταλελειμμένων κτιρίων αναζητώντας υπευθύνους για την κατάσταση που αυτά έχουν περιέλθει. Ανάλογη επιτροπή έχουν συστήσει και οι ιδιοκτήτες των κτιρίων που έχουν προσφύγει και αυτοί στην κεντρική κυβέρνηση, ζητώντας την εκκένωση των κτιρίων και την απόδοση των περιουσίων τους ενώ έχουν καταθέσει αντίστοιχα μηνύσεις κατά του κράτους και της αστυνομίας. Έχετε οριστεί από την Κεντρική Κυβέρνηση στην επιτροπή που θα μελετήσει και θα δώσει την κατάλληλη λύση στο θέμα που έχει ανακύψει. Ακολουθώντας μια διεργασία λήψης απόφασης και χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα εργαλεία δώστε τη λύση που εκτιμάτε ότι θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα. ΕΚΔΔΑ 129 ΕΚΔΔΑ 130 ΣΕΝΑΡΙΟ Β Το λύκειο Α βρίσκεται στον δήμο Β, ο οποίος είναι παραλιακός και αποτελείται από πολλούς οικισμούς που εκτείνονται σε μια αρκετά μεγάλη έκταση από το κέντρο του δήμου. Κατά συνέπεια για να μπορέσουν οι μαθητές του λυκείου να μετακινηθούν από και προς το λύκειο χρησιμοποιούνται λεωφορεία. Τα λεωφορεία μισθώνονται μετά από σχετικό διαγωνισμό, ο οποίος σχεδιάζεται, οργανώνεται και υλοποιείται από το αρμόδιο Τμήμα της Περιφέρειας στην οποία ανήκει ο Δήμος. Τον τελευταίο μήνα παρατηρούνται συχνά κρούσματα μη έγκαιρης προσέλευσης στο λύκειο, γεγονός το οποίο έχει οδηγήσει τη Διεύθυνση του λυκείου στο να λάβει τα κατάλληλα μέτρα αντιμετώπισης της κατάστασης. Μετά από σκέψη και αναζήτηση λύσεων που έχουν δοθεί σε σχολεία με ανάλογο πρόβλημα, η Διεύθυνση του λυκείου έχει καταλήξει σε τρείς προτάσεις λύσεων τις οποίες και θα παρουσιάσει σε κοινή σύσκεψη του Συλλόγου Διδασκόντων και του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων προς ενημέρωση και λήψη απόφασης. Οι τρείς προτάσεις είναι οι κάτωθι :  Εφαρμογή του νέου νομοθετικού πλαισίου λειτουργίας των εκπαιδευτικών μονάδων, το οποίο επιτρέπει την εκπόνηση ενός Συμβολαίου Λειτουργίας, μεταξύ της εκπαιδευτική μονάδας και των μαθητών. Το Συμβόλαιο αυτό ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ της εκπαιδευτική μονάδας και των μαθητών, υπογράφεται από όλους τους εμπλεκόμενους και αναρτάται σε εμφανές σημείο της εκπαιδευτική μονάδας.  Έτσι προτείνεται από τη Διεύθυνση η σύναψη ενός τέτοιου συμβολαίου, το οποίο θα υπογραφεί από τους εργαζόμενους στη σχολική μονάδα, τους μαθητής και τους γονείς τους και θα περιλαμβάνει σχετικό όρο που θα προβλέπει ότι «σε περίπτωση καθυστέρησης ενός μαθητή περισσότερο από ένα τέταρτο από την προβλεπόμενη έναρξη των μαθημάτων, που δεν θα μπορεί να δικαιολογηθεί, θα επιβάλλεται μονόωρη αδικαιολόγητη απουσία». ΕΚΔΔΑ 131  Επιβολή μονόωρης απουσίας σε όλους τους μαθητές, οι οποίοι δεν προσέρχονται εγκαίρως και μάλιστα πριν την πρωινή συγκέντρωση όλου του σχολείου (λαμβάνει χώρα δέκα λεπτά πριν την έναρξη των μαθημάτων)  Τροποποίηση του προγράμματος του λυκείου με μεταφορά κατά την πρώτη ώρα κάθε ημέρας της ώρας ευέλικτης διδασκαλίας ώστε σε περίπτωση καθυστέρησης να μην επηρεάζεται το βασικό πρόγραμμα σπουδών και μελέτης. Πως κρίνετε την κίνηση της Διεύθυνσης; Εντοπίστε τα βασικά στοιχεία της διεργασίας λήψης απόφασης που εφάρμοσε; Ποια η άποψή σας για τις προτεινόμενες εναλλακτικές; Χρησιμοποιείστε τα διάφορα εργαλεία που γνωρίζετε για να προσδιορίσετε το πρόβλημα που αντιμετωπίζει το λύκειο. ΕΚΔΔΑ 132 Ερωτήσεις Αναστοχασμού 5ης Θεματικής Ενότητας  Πώς οι αξίες και οι ηθικές αρχές που ακολουθείτε επηρεάζουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στον επαγγελματικό σας χώρο;  Ποια από τα συχνότερα λάθη στη λήψη αποφάσεων πιστεύετε ότι έχετε κάνει στο παρελθόν, και πώς θα μπορούσατε να τα αποφύγετε στο μέλλον;  Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι τα εργαλεία λήψης αποφάσεων όπως το δέντρο αποφάσεων ή η ανάλυση SWOT-TOWS μπορούν να βελτιώσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στον οργανισμό σας;  Ποιες στρατηγικές εφαρμόζετε για να μειώσετε την επιρροή της αβεβαιότητας στις αποφάσεις σας;  Πώς η μέθοδος των «Έξι Καπέλων Σκέψης» θα μπορούσε να αλλάξει τη δυναμική των συζητήσεων και των αποφάσεων που λαμβάνονται από την ομάδα σας;  Ποιες δεξιότητες θεωρείτε απαραίτητες για την αποτελεσματική λήψη αποφάσεων σε συνθήκες ρίσκου ή διακινδύνευσης;  Πώς θα μπορούσατε να ενσωματώσετε τη συμμετοχική λήψη αποφάσεων στον οργανισμό σας για την καλύτερη αξιοποίηση των διαφόρων απόψεων;  Ποια είναι τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετωπίζετε όταν πρέπει να συγκεντρώσετε και να αξιολογήσετε δεδομένα για τη λήψη αποφάσεων;  Πώς θα προσαρμόζατε την προσέγγισή σας στη λήψη αποφάσεων όταν βρίσκεστε σε ένα δυναμικό περιβάλλον με συνεχείς αλλαγές;  Πώς αξιολογείτε τον ρόλο της καινοτομίας και της δημιουργικής σκέψης στην επίλυση σύνθετων προβλημάτων στον τομέα σας;  Ποιο είναι ένα παράδειγμα απόφασης που πήρατε, όπου η ανάλυση των πιθανών επιλογών σας βοήθησε να επιτύχετε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα;  Πώς διασφαλίζετε ότι οι αποφάσεις σας αντικατοπτρίζουν τις αρχές της διαφάνειας, της λογοδοσίας και της δίκαιης μεταχείρισης στον εργασιακό σας χώρο; ΕΚΔΔΑ 133 Βιβλιογραφικές αναφορές 5ης θεματικής ενότητας Clemen, R. T., & Reilly, T. (2013). Making Hard Decisions with Decision Tools. Cengage Learning. De Bono, E. (1999). Six Thinking Hats. Back Bay Books. Gurel, E., & Tat, M. (2017). "SWOT Analysis: A Theoretical Review." Journal of International Social Research. Drucker, P. F. (2007). The Effective Executive: The Definitive Guide to Getting the Right Things Done. Harper Business. Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux. Kotter, J. P. (1996). Leading Change. Harvard Business Review Press. Mintzberg, H., Raisinghani, D., & Théorêt, A. (1976). "The Structure of 'Unstructured' Decision Processes". Administrative Science Quarterly. Schwartz, M. S. (2017). Business Ethics: An Ethical Decision-Making Approach. Wiley. Simon, H. A. (1997). Administrative Behavior: A Study of Decision-Making Processes in Administrative Organizations. Free Press. Weihrich, H. (1982). "The TOWS Matrix: A Tool for Situational Analysis." Long Range Planning, 15(2), 54-66. Γκέγκας, Α. (2022). Εκπαιδευτικό υλικό επιμορφωτικού προγράμματος «Λήψη Αποφάσεων-Εργαστήριο» Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, ΚΖ’ Εκπαιδευτική Σειρά «Δημήτριος Τζανάκης»Β΄ Κύκλος- Ειδική Φάση Σπουδών ΕΚΔΔΑ 134 Μπουρής Ι., Τερζή Κ. Τσέκος Θ., (2017). Εκπαιδευτικό υλικό επιμορφωτικού προγράμματος «Ανάπτυξη Διοικητικών Ικανοτήτων: Επίλυση προβλήματος (problem solving) και τεχνικές λήψης απόφασης, link: https://resources.ekdd.gr/index.php/2021-06-03-11-00-34/113-ok.